خیلی اتفاقی در روزنامه متوجه شدیم که سامانه آموزش دانشگاه را اواخر دهه هفتاد چند دانشجوی کارشناسی از صفر توسعه داده‌اند و یکی از آنها، دکتر علیرضا زارعی، استاد فعلی دانشکده علوم ریاضی‌ست. زارعی سال ۷۵ به عنوان دانشجوی کارشناسی دانشکده مهندسی کامپیوتر وارد شریف شد و تحصیلات تکمیلی‌اش را نیز در همان دانشکده طی کرد تا در نهایت در سال ۸۷ دکترایش را بگیرد و یک سال بعد هم به استخدام گروه علوم کامپیوتر دانشکده علوم ریاضی درآید. در این گفت‌وگوی کوتاه، زارعی که در حال حاضر رئیس مرکز فناوری ارتباطات و اطلاعات دانشگاه هم هست، خلاصه‌ای از روند توسعه سامانه آموزش دانشگاه را برایمان گفت.
ایده توسعه سامانه آموزش دانشگاه از کجا مطرح شد و چه روندی را طی کرد؟
وقتی ما وارد دانشگاه شدیم، امور آموزشی دانشگاه با سامانه‌ای براساس فناوری‌های قدیمی صورت می‌گرفت و فقط مسئولان و کارمندان آموزش به آن دسترسی داشتند و در روزهای انتخاب واحد صف‌های طویلی شکل می‌گرفت و دانشجوها برای اینکه واحدهای بهتری گیرشان بیاید، مجبور بودند از صبح زود یا شب قبل خودشان را به دانشگاه برسانند و نوبت بگیرند. اواسط دهه هفتاد کم‌کم اینترنت در کشور راه افتاد و دانشگاه هم به اینترنت مجهز شد. سال ۷۷ یا ۷۸ بود که دکتر یحیی تابش که در آن زمان معاونت مرکز محاسبات را بر عهده داشت، ایده ایجاد یک سامانه یکپارچه برای انجام همه امور آموزشی، دانشجویی و … دانشگاه را مطرح و برای جامه عمل پوشاندن به آن، تعدادی از دانشجوها را دور هم جمع کرد. این تیم دانشجویی کارش را شروع کرد و توانست یک نسخه اولیه را توسعه دهد، البته در نهایت قرار شده بود این سامانه فقط مربوط به امور آموزشی باشد.
چند ترم امور آموزش هم با سامانه قدیم و هم با سامانه جدید پیش رفت، چرا که هنوز اطمینان کافی به آن وجود نداشت. کم‌کم داده‌ها هم از سامانه قبلی به سامانه جدید منتقل شد تا اینکه در نهایت در سال ۷۹ ثبت‌نام به‌طور کامل به سامانه جدید انتقال پیدا کرد. در واقع دانشگاه ما جزء اولین دانشگاه‌هایی بود که ثبت‌نام اینترنتی را راه اداخت. اگرچه در اوایل کار از نظر مشکلاتی از نظیر سرعت اتصال و دسترسی به اینترنت مناسب و زیرساخت نامناسب شبکه وجود داشت، اما همین که دانشجوها مجبور نبودند از نیمه‌شب در صف‌های طولانی انتخاب واحد نوبت بگیرند، جذابیتی را برایشان به همراه داشت و همه از این سامانه جدید استقبال کردند.
آیا استادان هم در این پروژه مشارکت داشتند؟
از بین استادان کسی به صورت مستقیم در پروژه دخیل نبود، اما بعضا از مشورت‌ها و راهنمایی‌های آنها استفاده می‌کردیم.
در تیم پروژه چند دانشجو حضور داشتند؟
در بازه‌های زمانی مختلف افراد متفاوتی روی پروژه به صورت متمرکز کار می‌کردند، ولی به صورت میانگین در هر زمان حدود چهار نفر به صورت جدی و متمرکز در اجرای پروژه مشارکت داشتند.
از شروع اجرای پروژه تا آماده شدن نسخه اولیه چقدر زمان برد؟
حدود شش ماه طول کشید تا سامانه بتواند ثبت‌نام را انجام دهد، اما تا پیاده‌سازی کل قابلیت‌های سامانه قبلی و انتقال داده‌ها حدود دو سال طول کشید.
دانشجوهای حاضر در پروژه دریافتی مالی هم داشتند؟
بله، بالاخره تا یک جایی کار براساس کنج‌کاوی و علاقه شخصی پیش می‌رود و برای حفظ انگیزه دانشجوهای دخیل در پروژه نیاز بود از نظر مالی هم منفعتی بهشان برسد و حقوقی دریافت کنند. البته مبلغ پرداختی در حد کارهای دانشجویی بود و بعضا با تأخیر به دست بچه‌ها می‌رسید.
آن زمان چه تکنولوژی‌ها و زبان‌هایی در پیاده‌سازی پروژه به کار رفت؟
می‌توان گفت هنگامی که زبان برنامه‌نویسی جاوا متولد شد، ما هم این پروژه را شروع کردیم. البته هنوز آن زمان قابلیت‌های این زبان به بلوغ کامل نرسیده بود و ما نیز همگام به به‌روز شدن این زبان، سامانه را ارتقا می‌دادیم.
در توسعه‌های بعدی که سامانه آموزش به خودش دید، تیم دانشجویی اولیه نقشی داشت؟
زمانی که سامانه به پایداری مناسبی رسید و مورد استفاده دانشگاه قرار گرفت، پشتیبانی و توسعه برای مدت زمان طولانی از سوی یک تیم دانشجویی ممکن نبود. به همین خاطر شرکتی متشکل از اعضای همان تیم دانشجویی شکل گرفت تا دانشگاه بتواند با آن شرکت به عنوان یک شخصیت حقوقی همکاری کند و پشتیبانی و توسعه سامانه را به آن بسپارد. بعد از مدتی، سهام آن شرکت را یکی از شرکت‌های بزرگ کامپیوتری خرید و شرکت هم از امور آموزشی فاصله گرفت، اما براساس تفاهم دانشگاه و آن شرکت، کدها و مستندات و اسناد مربوط به سامانه آموزش در اختیار دانشگاه گذاشته شد و حتی دو سه نفر از کارشناسان و برنامه‌نویسان شرکت هم به استخدام دانشگاه درآمدند. از آن موقع تاکنون توسعه و پشتیبانی و نگهداری سامانه روی همان کدهایی که ما بیست سال پیش نوشتیم، صورت می‌گیرد.
خود شما هنوز در کار توسعه سامانه مشارکت دارید؟
تا دو سال پیش جلسات منظم هفتگی برقرار بود و درباره نیازها و مشکلات سامانه و راه‌های رفع آن صحبت می‌کردیم، اما از حدود یک سال و نیم پیش این جلسات کمتر شده و بیشتر به صورت تلفنی با در ارتباط هستیم.
آیا سامانه‌ای که آن زمان توسعه پیدا کرد، در دانشگاه‌های دیگر هم مورد استفاده قرار گرفت؟
بله، زمانی که آن شرکت تأسیس شد، محصولی را که توسعه یافته بود، به دانشگاه‌های دیگر هم عرضه کرد و چندین دانشگاه هم از آن استفاده کردند، اما شرکت خودش را بخشی از شریف حساب می‌کرد و توسعه سامانه را بیشتر براساس نیازها و خواسته‌های شریف پیش می‌برد. البته آن شرکت در زمینه بازاریابی نیز ضعیف عمل کرد و در نتیجه سامانه‌ای مثل گلستان که دیرتر از سامانه آموزش دانشگاه ما و با قابلیت‌های کمتر شروع به کار کرد، در سطح کشور رواج بیشتری یافت و به صورت فراگیر مورد استفاده قرار گرفت.
آیا دانشگاه تلاش کرد سامانه فعلی را با سامانه جدیدتری جایگزین کند؟
از آنجا که شریف تنها کاربر این سامانه به شمار می‌رود، تأمین هزینه‌های پشتیبانی، نگهداری و توسعه آن برای دانشگاه دشوار است و به همین خاطر دانشگاه چندبار تلاش کرد تا از سامانه‌هایی مثل گلستان که در دانشگاه‌های دیگر هم به کار گرفته می‌شود، استفاده کند، اما در نهایت به این نتیجه رسید که سامانه‌های دیگر نمی‌توانند مانند سامانه آموزش فعلی نیازهای دانشگاه را برطرف کند، چرا که این سامانه دقیقا براساس نیازها و خواسته‌های دانشگاه طراحی شده و توسعه یافته است. استفاده از یک سامانه آموزش جدید یک تصمیم بزرگ برای دانشگاه به حساب می‌آید، چرا که باید از سامانه فعلی در ازای یک سامانه با پشتیبانی و توسعه بهتر بگذرد. دانشگاه تاکنون این تصمیم را نگرفته، چرا که سامانه فعلی آن‌قدر ارزشمند است که گذشتن از آن ساده نباشد.
اگر به زمان توسعه سامانه آموزش برگردید، چه چیزی را عوض می‌کنید؟
آن زمان ما هم کمال‌گرا و ایده‌آل‌گرا بودیم و هم بی‌تجربه و در نتیجه سعی می‌کردیم قابلیت‌های مختلف و متنوعی را به سامانه اضافه کنیم و همین موضوع منجر به تأخیر در آماده شدن سامانه شد. اگر به آن زمان برگردم، سعی می‌کنم ابتدا امکانات محدودی را برای سامانه در نظر بگیریم و سامانه‌ای را آماده کنم که همان امکانات محدود را به درستی و بدون مشکل ارائه دهد و بعد به تدریج امکان‌های دیگر را به آن اضافه می‌کنم. آن زمان ایده‌آل‌گرایی یک معضل اساسی در راه ما بود و همیشه سعی داشتیم آخرین تکنولوژی‌هایی را که در دسترس قرار می‌گیرد، در سامانه به کار ببریم. علاقه‌مندی خود اعضای تیم به بحث‌های فنی هم در این موضوع بی‌تأثیر نبود، اما همه اینها در کنار هم باعث شد با وجود توسعه سامانه‌ای با امکانات کامل‌تر نسبت به سامانه گلستان، به مباحث بازاریابی توجهی نداشته باشیم و از نظر تجاری از گلستان عقب بمانیم. البته این را هم در نظر بگیرید که حاصل آن ایده‌آل‌گرایی فنی همین شد که بعد از گذشت این همه سال، سامانه هم‌چنان بدون مشکل روی پلتفرم‌های جدید بالا می‌آید.
آیا ویژگی خاصی هست که مایل باشید به سامانه اضافه شود؟
آن زمان ایده‌های زیادی برای بهبود سامانه داشتیم، اما از یک‌جایی دیگر تیم دچار فروپاشی شد و نتوانستیم ایده‌های خود را عملی کنیم. به عنوان مثال من دوست داشتم سامانه آموزش از فناوری Ajax هم بهره ببرد تا بتواند یک قسمت از صفحه را بدون نیاز به بارگذاری مجدد کل صفحه، به‌روزرسانی کند. این ویژگی به بخش ثبت‌نام سامانه آموزش (سامانه My EDU) اضافه شده، اما باقی بخش‌ها هنوز از آن بهره‌مند نشده‌اند.
مشکلات جالبی که در زمان توسعه سامانه به آن برخوردید چه بود؟
در اوایل کار یک مشکل جالبی که سامانه داشت، این بود که بعضی اوقات نمی‌توانست مانع ثبت‌نام پسرها در درس‌های مخصوص دخترها و برعکس شود. همچنین مشکل دیگری که هنوز هم احتمال رخ دادن آن وجود دارد، ثبت‌نام اضافه بر ظرفیت درس است. این مشکلات زمانی پیش می‌آید که برای یک درس درخواست‌های هم‌زمان زیادی ارسال شود و در طی این سال‌ها روش‌های مختلفی برای مقابله با آنها به کار رفته و تا حد خوبی هم این مشکلات رفع شده است.
به نظر شما دانشگاه هنوز هم برای اجرای چنین پروژه‌های بزرگ و مهمی می‌تواند به دانشجوها اعتماد کند؟
راستش در دورانی که ما سامانه آموزش را توسعه می‌دادیم، فضای کاری بیرون دانشگاه و شرکت‌های فعال در حوزه کامپیوتر به گستردگی و جذابیت امروز نبود، بنابراین شاید هم دانشجوها رغبت‌شان برای انجام کارهای دانشجویی و با منفعت مالی کمتر کاهش یافته باشد و هم دانشگاه سخت‌تر می‌تواند به دانشجوها اعتماد کند و ترجیح می‌دهد کار را به شرکت‌های حرفه‌ای بیرون دانشگاه بسپارد تا خیالش راحت‌تر باشد. با این وجود ما در مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات از دانشجوهای علاقه‌مند به انجام چنین کارهایی استقبال می‌کنیم و می‌توانیم شرایط لازم را برای آنها فراهم کنیم تا هم یک تجربه فنی خوب برای خودشان حاصل شود و هم کمک‌های بزرگی به دانشگاه داشته باشند.