مردمی که امسال برای سال نو خودشان را آماده می‌کردند احتمالا به فکر انبار کردن غذاهای کنسروی، نقد کردن حساب‌هایشان در بانک و یا خرید ژنراتور برق پشتیبان نیستند اما ۲۰ سال پیش هیجان مردم برای شروع قرن جدید با ترسِ از کار افتادن سیستم‌های کامپیوتری در سطح جهانی و عواقب فاجعه بار آن همراه شده بود. تا قبل از سال ۲۰۰۰ تاریخ سال‌ها در سیستم‌های کامپیوتری به صورت ۲ رقمی ذخیره شده بود و برگشت به «۰۰» می‌توانست عواقب خطرناکی داشته باشد؛ نیروگاه‌ها سرپا می‌مانند؟ بانک‌ها خراب می‌شوند؟ هواپیما‌ها از آسمان سقوط می‌کنند؟ این سوال‌ها (بحران یا مشکل Y2K) بر گذار به قرن جدید سایه انداخته بود.
بحرانی در کار نبود؟
همان‌طور که واشنگتن‌پست در تیتر ۱ ژانویه ۲۰۰۰، روز اول سال اعلام کرد:
“The Bug Didn’t Bite: Computers Pass Their Date With Destiny”
باگ قرن بیستم رفع شده بود.
بحران Y2K امروزه بیشتر به عنوان یک شوخی و لطیفه به یادمانده است؛ یک هراس دیجیتالی عظیم که از سوی رسانه‌ها شاخ و برگ گرفت و در نهایت هیچ اتفاقی نیفتاد، اما دور زدن فاجعه نتیجه کار و زحمات جدی عده زیادی بود. همان‌طور که جان کاسکینن، رئیس شورایی که رئیس‌جمهور بیل کلینتون برای Y2K معین کرده بود، در هفته‌های اول ۲۰۰۰ شهادت داد: «حتی یک فرد را نمی‌شناسم که روی Y2K کار کرده باشد و معتقد نباشد که با یک خطر بزرگ در خرابی سیستم‌ها روبه‌رو بودیم.»
خطر رفع شد اما به‌خاطر گروهی از متخصصین که مشکل را تشخیص دادند، آن را در معرض توجه اصحاب قدرت آوردند و آن‌ها هم به حرف متخصصان گوش دادند. ۲۰ سال بعد ما می‌توانیم به این واقعه نگاه کنیم و آن را مسخره کنیم، اما نه به این خاطر که Y2K شوخی و غیرواقعی بود، بلکه به این خاطر که افرادی این تهدید را جدی گرفتند و کارهایی را که برای رفع آن لازم بود انجام دادند. این درسی‌ست که می‌توانیم برای مشکلات بی‌شمار امروزمان بیاموزیم.
حالا تا ۲۰۰۰ وقت داریم!
امروز که هرکسی همراه خود صدها گیگابایت حافظه حمل می‌کند، دلیل مشکل Y2K ممکن است عجیب به نظر برسد؛ در دهه ۱۹۶۰، حافظه کامپیوتر بسیار محدود و گران بود. به همین دلیل برنامه‌نویسان ترجیح می‌دادند تا تاریخ را به جای ۸ کاراکتر، با ۶ کاراکتر نمایش دهند و ۲ رقم اول سال را ذخیره نکنند. این روش برای چند دهه خوب بود، در مصرف حافظه صرفه‌جویی کرد و سرعت پردازنده‌ها را افزایش داد، تا جایی که وقتی خطر بالقوه‌اش را نشان داد، حل مشکل را به آینده سپردند. برای همین با این وجود که رابرت بامر (دانشمند علوم کامپیوتر) تلاش کرد تا در سال ۱۹۷۱ زنگ هشدار را به صدا دربیاورد، هنوز به نظر می‌رسید زمان زیادی برای حل این مشکل باقی‌ست.
کامپیوترها فرض می‌گرفتند که دو رقم اول هر سالی ۱۹ است و به همین دلیل هنگامی که با تاریخ‌های بعد از ۲۰۰۰ روبه‌رو می‌شدند، به مشکل می‌خوردند. این مشکلات از مسائل خنده‌دار (به یک پیرزن ۱۰۴ ساله گفته شده بود که به مهد کودک خودش را معرفی کند) تا مشکلات آزاردهنده (کارت‌های اعتباری با تاریخ انقضای ۰۰ کار نمی‌کردند، چون منقضی شده بودند) تا مشکلات اساسی (خطر اینکه زیرساخت‌های حیاتی از کار بیفتد) را شامل می‌شد.
در حالی که در دهه‌های قبلی کامپیوترها تأثیر عمیقی بر دولت و صنعت گذاشته بودند، دهه ۱۹۹۰ شاهد رشد عظیم کامپیوترهای شخصی بود. اولین مرورگر وب گرافیکی(mosaic)، ویندوز ۹۵ مایکروسافت، اولین iMac اپل و بازی‌های نمادینی مثل Wolfenstein 3D و Tomb Rider همگی در این دهه به بازار آمدند. به عنوان یک بحران کامپیوتری، Y2K دقیقا همان زمانی رخ داد که مردم بیشتر و بیشتری می‌توانستند کامپیوتر را در زندگی روزمره خودشان استفاده کنند.
نعمتی که داشت نفرین می‌شد
زمانی که پیتر دیاگر مقاله پرسروصدایش «رستاخیز ۲۰۰۰» را در ۱۹۹۳ منتشر کرد، بحران Y2K دیگر یک تهدید دور از چشم نبود و افرادی که در قدرت بودند آن را جدی گرفتند. سناتور دانیل پاتریک مونیهان در ۱۹۹۶ به کلینتون نامه‌ای نوشت و هشدار داد که مطالعه‌ای در مرکز تحقیقات کنگره تأیید کرده که «هر خط کد کامپیوتر باید بررسی و بازنویسی شود.» و توصیه کرد که: «کامپیوتر برایمان نعمت بوده، اگر سریع عمل نکنیم، نفرین عصر ما خواهد شد.»
خوش‌بختانه در کمتر از چهار سال فاصله بین نامه مونیهان و ۳۱ دسامبر ۱۹۹۹، کارهای بزرگی انجام شد. اعضای هر دو حزب کنگره در کنار هم کار کردند (حتی زمانی که در میانه استیضاح بودند) تا بر تلاش‌های مشترک دولت و صنعت برای حل مشکل – به‌خصوص برای اطمینان از سلامت عملکرد تأسیسات، سیستم‌های مالی و نظام سلامتی- نظارت کنند. کلینتون شورای Y2K خودش را برای هماهنگی تلاش‌ها در ایالات متحده، به ریاست کاسکینن راه‌اندازی کرد و هم‌زمان مرکز همکاری‌های بین‌المللی Y2K که از سوی بانک جهانی پشتیبانی می‌شد به سایر کشورها کمک می‌کرد تا برای Y2K آماده شوند. کلینتون در یک سخنرانی در ۱۹۹۸ گفت: «اگر درست عمل کنیم در آینده به آن به عنوان آخرین چالش شکست‌خورده قرن بیست نگاه نخواهیم کرد، بلکه اولین چالش قرن ۲۱ خواهد بود که با موفقیت پشت سر گذاشته‌ایم.»
با این وجود نگرانی گسترده‌ای وجود داشت که چیزی خراب شود. در کمتر از یک سال مانده به تغییر قرن، یک نظرسنجی که از سوی مجله تایم و CNN انجام شده بود نشان می‌داد که ۵۹ درصد از پاسخ‌دهنده‌ها نسبت به مسئله Y2K « تا حدودی» و یا «بسیار زیاد» نگران هستند و کسانی که فاجعه را پیش‌گویی می‌کردند فقط در حاشیه جامعه نبودند. کمیته مخصوص سنا برای Y2K در گزارش ۱۰۰ روزه‌ای که در ۲۲ سپتامبر ۱۹۹۹ منشر شد تلاش‌هایی را که انجام شده بود تحسین کرد اما چندین برابر آن تحسین ابراز نگرانی نمود.
خط به خط کدها بررسی و بازنویسی شدند
یک لشکر از برنامه‌نویسان و متخصصان حوزه فناوری با بررسی و بازنویسی میلیون‌ها، اگر نگوییم میلیاردها خط کد، باگ هزاره را رفع کردند. راه‌حل‌ها و بهترین روش‌ها بین دولت و صنایع به صورت آزاد به اشتراک گذاشته می‌شد و برنامه‌های جایگزین به دقت طراحی شده بودند تا اگر هنوز در برخی سیستم‌ها باگ وجود داشت مشکلی به وجود نیاید. بحران Y2K رفع شده بود و جهان در صبح ۱ ژانویه ۲۰۰۰ در همان حالت همیشگی غیرآخرالزمانی خودش بیدار شد، اما مردم به جای اینکه این نتیجه را به عنوان چالشی که با موفقیت پشت سر گذاشته شد ببینند، Y2K را به عنوان یک لطیفه و یا حتی یک کلاه‌برداری تلقی کردند.
واقعا هیچ اتفاقی نیفتاد؟
دیدن Y2K به عنوان یک کلاه‌برداری حاصل دو درک ناقص بود: یکی اینکه آن ازکارافتادگی بین‌المللی که همه انتظارش را می‌کشیدند اتفاق نیفتاد و دیگر اینکه هیچ‌چیزی خراب نشد، اما در حقیقت تلاش‌هایی که برای اصلاح Y2K انجام شد نشان داد که خیلی از کشورهای دیگر به اندازه ایالات متحده به کامپیوتر وابسته نیستند، که همین احتمال خرابی را کم می‌کرد. علاوه بر آن به لطف اشتراک‌گذاری اطلاعات و تجربه‌ها بقیه کشورها هم توانستند از راه‌حل‌هایی که در ایالات‌متحده به آن رسیده بودند بهره ببرند.
و در حالی که خیلی‌ها معتقد بودند «هیچ اتفاقی نیفتاد»، در واقع هزاران مورد حادثه ناشی از Y2K اتفاق افتاده بود؛ مشکلاتی که در بیش از هزار نیروگاه اتمی رخ داده بود، تأخیر در پرداخت میلیون‌ها دلار بیمه سلامت، مشکلات بین‌المللی ATMها و مشکلاتی در سامانه هوشمند ماهواره‌ای وزارت دفاع. عمده این مشکلات به سرعت از سوی گروه کوچکی از برنامه‌نویسان که ساعت ابتدایی سال ۲۰۰۰ را صرف نظارت بر سیستم‌های حساس می‌کردند رفع شد.
Y2K یک مشکل فناورانه بود، اما نشان داد که وقتی جوامع به سیستم‌های پیچیده کامپیوتری وابسته می‌شوند، مشکلات فناورانه تبدیل می‌شوند به مشکل همه افراد. متخصصان، شرکت‌ها و دولت‌ها در مواجه با فاجعه احتمالی تمام منابع لازم را بسیج می‌کنند تا خطر را پیش از اینکه تبدیل به حادثه شود کاهش دهند. بیشتر تخمین‌ها حاکی از این است که ۱۰۰ میلیارد دلار در آمریکا، که فقط ۸.۵ میلیارد آن از طرف دولت بود، صرف رفع باگ Y2K شد. و حتی با این وجود که نمی‌توانیم بگوییم هر سنت از آن به خوبی مصرف شد، همچنان این مبلغ در مقابل تخمین هزینه فاجعه احتمالی هیچ است.
همکاری جهانی برای مشکل‌های جهانی
۲۰ سال بعد از عبور موفقیت‌آمیز از بحران Y2K، تعداد اندکی از ما فکر می‌کنیم که تغییر تاریخ بتواند سیستم‌های کامپیوتری را در سراسر دنیا به هم بریزد. اما نگران گسترش اطلاعات غلط در فضای آنلاین، گسترش نظارت آنلاین شرکت‌ها، بازتولید تعصبات زن‌ستیزانه و نژادپرستانه در الگوریتم‌ها، نشت گسترده اطلاعات و بسیاری مشکلات دیگر هستیم که با همه‌گیر شدن دستگاه‌های کامپیوتری بدتر شده‌اند. Y2K نشان داد چطور زمانی که ما زندگی و جامعه‌مان را بیشتر با سیستم‌های کامپیوتری‌ای درگیر می‌کنیم که غالبا از کارکرد درونی‌آن ها هم سردرنمی‌آوریم، زندگی و جامعه‌مان را در معرض خطر‌های جدیدی قرار می‌دهیم و این مشکلی‌ست که از آن موقع تا به امروز همراه‌مان مانده است.
این بحران همچنین نشان داد اگر همکاری نزدیک بین محققان، دولت و صنعت، هم در کشورها و هم در فضای بین‌المللی وجود داشته باشد، می‌توان این چالش‌ها را رفع کرد. مردم در سال ۲۰۰۰ به مبارزه با این چالش رفتند و این چیزی نیست که به آن بخندیم، بلکه باید آن را جشن بگیریم.
ترجمه از واشنگتن‌پست