همچنان تأکید بر آموزش باکیفیت و در سطح جهانی؟ پژوهش‌های لبه علم که خروجی آن مقاله‌های درجه یک باشد؟ توسعه زیست‌بوم کارآفرینی و کسب‌وکارهای دانش‌بنیان؟ ارتباط با صنعت در شرایطی که تحریم راه نفسش را بسته؟ مسئولیت اجتماعی و مسائل کلان کشور؟ الآن و در همین روزهایی که داریم وارد قرن جدید می‌شویم باید چه کنیم؟ بخش ویژه همایش مأموریت شریف، پنل گفت‌وگوی آن با حضور روسای دانشگاه پیرامون همین پرسش بود. هدایت و پیشبرد این پنل را هم دکتر علی ملکی، دکترای سیاست‌گذاری عمومی (گرایش علم و فناوری) از دانشگاه ادینبرو و رئیس پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه شریف بر عهده داشت.
صنعت باید سراغ دانشگاه بیاید
ملکی پنل را پس از پایان سخنان چالش‌برانگیز روستاآزاد که تعارض‌ها و چالش‌هایی را مطرح کرده بود، آغاز کرد و ناظر به همان صحبت‌ها از دکتر فتوحی پرسید که دانشگاه چقدر در مسیر مسئله‌محوری موفق بوده و آیا حل مسائل جامعه با پژوهش و انتشار مقاله در تضاد است؟
فتوحی در پاسخ این را مطرح کرد که «ما باید تا حد امکان، رساله‌های دانشجویان را به نیازهای جامعه متصل کنیم اما دانشگاه نه یک دبیرستان بزرگ است و نه یک هنرستان بزرگ. یک استاد در دانشگاه باید آموزش، پژوهش و فعالیت‌های اجرایی را داشته باشد. به نظرم تشویقی که در اوایل انقلاب برای نوشتن مقاله صورت گرفت، بسیار حرکت خوبی بود و چیزی که باید در آن نظارت می‌شد، رعایت اخلاق حرفه‌ای و حفظ کیفیت بود. در دانشگاه شریف هر دوی این کارها صورت گرفته و در سال‌های اخیر با اینکه تعداد مقالات تغییر نکرده، تعداد ارجاعات بالا رفته است. به نظرم مشکل این است که پژوهش‌هایمان ممکن است تناسب با مسائل جامعه نداشته باشد؛ آیا به همان نسبتی که مقاله داریم، توانستیم پتنت داشته باشیم یا آنها را به محصول تبدیل کنیم؟»
او در ادامه علاوه بر اشاره به اینکه مقاله‌نویسی با حل مسائل کشور تعارض ندارد گفت: «هر گاه صنعت به دانشگاه مراجعه کرده، دانشگاه توانسته آن مشکلات را حل کند و البته صنعتی به دنبال نوآوری می‌رود که در رقابت باشد». رئیس دانشگاه به پروژه صنعتی خودش اشاره کرد که منجر به چاپ مقاله در IEEE شد و مدعی شد که کار صنعتی به تولید علم می‌انجامد: «تعداد اعضای هیئت علمی ما که درگیر صنعت هستند زیر ۳۰ درصد است و این برای یک دانشگاه صنعتی درصد پایینی‌ست، در حالی که از نظر حجم قراردادها در رتبه نخست کشور قرار داریم. مسئله را باید صنعت تعریف کند و بعد از آن دانشگاه به دنبال حل آن برود. برای مثال صنعت برق و صنایع دفاعی به دانشگاه مراجعه کرده‌اند و توانسته‌اند مشکلات‌شان را برطرف کنند.»
ملکی سپس سهراب‌پور را خطاب قرار داد و ضمن اشاره به اینکه بخشی از مسئله ارتباط با صنعت، به خارج از دانشگاه برمی‌گردد و دانشگاه در بلندمدت می‌تواند با سیاست‌گذاری‌اش در این زمینه موثر باشد، از او پرسید که دانشگاه برای مشارکت بیشتر در جامعه و تقویت نوآوری چه ساختارهایی را باید توسعه دهد؟
سهراب‌پور به شروع ارتباط صنایع نظامی با دانشگاه در دوران جنگ و مشتری دائمی شدن‌شان اشاره کرد و گفت: «در مقابل صنایع نظامی، صنعت خودروسازی است که نیازهایش را از خارج تأمین میکند و سراغ دانشگاهها نمی‌آید. راه آن یک صنعت خصوصی سوم با R&D قوی است اما اجازه وجود چنین رقیبی داده نمی‌شود.»
دریایی که نهنگ هم دارد
در ادامه ملکی همین سوال را از دکتر صالحی، به عنوان فردی که از پشت میز دانشگاه به میز صنعت رفته پرسید و خواست که در رابطه با موانع این مسیر صحبت کند. صالحی به سیر تحول دانشگاه اشاره کرد که در ابتدا صرفا از جهت آموزشی مطرح بودیم و اکنون در مقایسه با روند ۲۰۰ ساله علم و صنعت در کشورهای دیگر و تحریم‌هایی که به‌خاطر حفظ استقلال سیاسی‌مان متحمل شدیم، پیشرفت حیرت‌آوری داشتیم. او در ادامه گفت: «تعداد دانشجوهای ما از ۱۷۵هزار نفر به ۴.۵ میلیون نفر رسیده است. همه این دانشجویان باکیفیت نیستند اما ما این دریا را ایجاد کردیم که در آن نهنگ پیدا شود؛ امثال میرزاخانی که در شریف تربیت شد، نهنگ‌های این دریای علمی بود.»
در ادامه صالحی به فاصله بین اکتشاف تا کاربردی شدن آن اشاره کرد و گفت: «حرکت در مرزهای دانش وظیفه استادان است و دست دیگرش که می‌خواهد روی صنعت باشد، نیازمند سفارش است و چنین استادانی حلقه وصل دانشگاه و صنعت هستند. بنابراین باید استادانی را که مقاله می‌نویسند، تشویق کرده و به کار آنها جهت بدهیم.» او همچنین به تجربه لوله خمپاره‌انداز و لامپ‌های راداری در دوران جنگ اشاره کرد که توانستیم با اتصال این مسائل به دانشگاه به پیشرفت‌های ویژه‌ای برسیم.
دکتر اعتمادی در پاسخ به سوال دکتر ملکی که «اولویت‌های اصلی برای حل مسئله صنعت از درون دانشگاه چیست؟»، به تجربه خودش در برنامه ۵ساله سوم توسعه اشاره کرد و یک چالش عدم اجرای کامل طرح‌ها را تغییر نیروی انسانی مسئول اجرای طرح برشمرد: «گاهی برخی سلایق در درون دانشگاه در جهت منافع کمی و معارض با اهداف دانشگاه وجود دارد که شناخت و جهت‌دهی آنها، مسئولیت مهم مدیریت دانشگاه است.» سپس به این اشاره کرد که برای پیاده‌سازی برنامه‌های راهبردی باید به بهایی که به تحقق آنها داده میشود و تأمین اعتبارات لازم آن توجه کرد.
توجه به علوم پایه و میان‌رشته‌ای‌ها
پس از اینکه همه‌ی روسای حاضر در پنل یک دور به سوال‌ها پاسخ دادند، ملکی دوباره فتوحی را خطاب قرار داد و پرسید: «موانع اصلی درون دانشگاه برای پیاده‌سازی برنامه‌های تدوین‌شده چیست؟» فتوحی این نکته را مطرح کرد که «برای اجرایی شدن برنامه‌های راهبردی، آنها را در هیئت امنای دانشگاه تصویب کردیم، بودجه دانشگاه را هدفمند کردیم و حتی از دانشکده‌ها برنامه‌هایشان را در راستای برنامه‌ی کلی دانشگاه گرفتیم و این کار دو سال است که انجام میشود.» سپس با یادآوری مشکلات مالی، درباره‌ی رشته‌های میان‌رشته‌ای گفت که معاونت آموزشی و پژوهشی به دنبال راه‌اندازی برخی دیگر از این رشته‌هاست.
در ادامه رئیس دانشگاه به چالش کشور در حوزه رشته‌های علوم پایه اشاره کرد و گفت باید رشته‌های علوم پایه را در دانشگاه تقویت کرد و با استناد به بودجه کم حوزه‌ی پژوهش، این مسئله را مطرح نمود که بعضی از مسائل را درباره این رشته‌ها نمی‌توان حل کرد و به دانشگاه با دید سرمایه‌گذاری نگاه نمی‌شود.
فتوحی همچنین از مصوبه اخیر یکی از کمیته‌های شورای عالی انقلاب فرهنگی در راستای سپردن گزینش دانشجوهای تحصیلات تکمیلی به دانشگاه براساس بررسی پرونده و عملکرد پژوهشی‌شان یاد کرد و برای عملی شدن آن ابراز امیدواری نمود: «اعتقاد اینکه دانشگاه می‌تواند مسائل کشور را حل کند، باید ایجاد شود. ما باید از دانشگاه بخواهیم حل مسائل کشور را جزء برنامه‌اش قرار بدهد و از آن حمایت کنیم.»
پس از صحبت فتوحی، ملکی از سهراب‌پور این سوال را پرسید که «چه اقداماتی برای حرکت به سمت مأموریت حل مسائل جامعه در دانشگاه لازم است؟» سهراب‌پور گفت که باید روی اتصال با صنعت کار کنیم و می‌توانیم سراغ صنایعی برویم که مسئولین آن فارغ‌التحصیلان شریفی هستند. دانشگاه باید فعالانه حرکت کند و منتظر صنایع نماند.
برخی مسائل را در خارج از دانشگاه باید حل کرد
ملکی در ادامه خطاب به صالحی این سوال را پرسید که «چقدر استقلال دانشگاه در تحقق مأموریت آن موثر است؟» صالحی با این پرسش که چه مفهومی در قبال استقلال دانشگاه برداشت میشود، این موضوع را مطرح کرد که در شرایط فعلی، از استقلال کامل در جذب تلقی رانت میشود و همین میزان استقلال دانشگاه که از طریق هیئت امنا محقق شده، تحول به حساب می‌آید و مناسب است.
صالحی به چالش بودجه و شرایط اقتصادی کشور به عنوان یکی از مشکلات پیاده‌شدن برنامه‌ها اشاره کرد و گفت: «ما دانشگاهی ۱۱ هزار نفره را با ۱۵ میلیون دلار می‌خواهیم اداره کنیم اما هزینه تجهیزات بالاست و همین دانشگاه درخواست ۱۰۰ میلیون دلار وام برای تجهیزات داده است. برنامه داریم اما با این بودجه نمی‌شود. البته باید تلاش کنیم آرمانی برنامه‌ریزی نکنیم و عملیاتی اولویت‌بندی کنیم.»
اعتمادی درباره بحث مواجهه دانشگاه با مشکلاتی که در مسیرش وجود دارد، به همراهی خوب اعضای هیئت علمی در گذر از مشکلات اشاره کرد و گفت که باید برای حل برخی از مسائل دانشگاه از توانایی پیگیری‌مان در خارج از دانشگاه استفاده کنیم: «این تجربه را داشتیم و خود دکتر صالحی زمانی که در وزارت علوم بود، بسیاری از مسئله‌ها را حل کرد. به این نتیجه رسیدم که گاهی خیلی انرژی می‌گذاریم اما مقدار زیادی از آن تلف میشود، چون برخی از اختیارات و امکانات درون دانشگاه وجود ندارد». او چالش قرارداد ارتباط با صنعت در آن دوران را که باید ابتدا پول آن به خزانه می‌رفت و سپس بخشی از آن به دانشگاه تخصیص می‌یافت، مطرح کرد و گفت که در دوران مسئولیت خودش در سازمان برنامه و بودجه توانست این مسئله را حل کند.
جذب دانشجوی تحصیلات تکمیلی را به دانشگاه بسپارید
ملکی به عنوان سوال پایانی از فتوحی پرسید: «دانشگاه چه‌قدر مأموریت دارد فعالانه در مقابل موانع بیرونی پیش روی رشد علم و فناوری تلاش کند؟»
فتوحی در پاسخ به این سوال، با اشاره به مرجع بودن دانشگاه شریف در کشور، گفت که دانشگاه می‌تواند در تصمیمات اثرگذار باشد و در ادامه راجع به مسئله استقلال دانشگاه نظرش را این‌طور بیان کرد: «دانشگاه باید در جذب استاد و دانشجو مستقل باشد اما طبیعی‌ست که بخش‌های بیرونی باید روی این روند نظارت کنند. البته باید توجه کرد که نمی‌شود یک قانون را برای همه دانشگاهها نوشت. فکر می‌کنم حداقل برای دانشگاه‌های بزرگ کشور جذب دانشجوهای ارشد و دکترا باید به عهده دانشگاه باشد که یکی از مصوبه‌های شورای عالی انقلاب فرهنگی در این راستا بود.»
فتوحی در ادامه از هیئت امنای دانشگاه تمجید کرد و گفت که به کمک آنان وام بانک توسعه اسلامی بعد از ۴ سال در حال محقق شدن است: «موفقیت فارغ‌التحصیلان ما باعث اعتماد بیشتر به دانشگاه شده و این در تأثیرگذار بودن دانشگاه موثر است.».
فتوحی اشاره‌ای هم به بودجه دانشگاه داشت: «بودجه دانشگاه باید بر اساس عملکرد باشد و نباید به صورت کمی تخصیص بر اساس تعداد دانشجو و دیگر موارد تخصیص یابید. می‌گویند شاخص‌های عملکردی در بودجه هست اما ما کمتر آنها را می‌بینیم!»
آخرین صحبت فتوحی هم درباره جذب اعضای هیئت علمی بود: «در جذب استادان مشکلی نداشتیم و هرگاه پرونده قوی و خوب داشتیم، مستقل از میزان ظرفیت‌مان جذب کردیم. بحث استقلال را اگر در جذب دانشجوهای ارشد و دکتر داشته باشیم با نظارت وزارت علوم، فکر می‌کنم خیلی از مشکلات را حل میکند.»