دوگانه اقتصاد و محیط زیست

احتمالا می‌توان گفت که انتخابات آمریکا تمام شده، با همه جاروجنجال‌ها و بحث‌های قبل و حین و بعدش. اگر پیگیر مناظره‌‌‌‌‌‌های انتخاباتی ایالات متحده بوده‌اید، احتمالا در آخرین مناظره مشاهده کردید که مسئله‌ای به نام «فِرَکینگ» (Fracking) در میانه گفت‌وگو بر سر برنامه کاندیدا‌‌‌‌‌‌ها برای مدیریت تغییرات اقلیمی توأمان با حمایت از رشد سطح اشتغال، به محور اصلی بحث تبدیل شد. اما فرکینگ چیست که یک‌هو وسط کرونا و فسادهایی که دو کاندیدا از هم رو می‌کنند، سربرمی‌آورد؟ چرا در سخنرانی‌‌‌‌‌‌‌‌ها و مناظرات انتخاباتی مطرح می‌شود؟ و چه دیدگاه‌‌‌‌‌‌‌‌هایی در مورد آن وجود دارد؟

دعوا سر بیشتر است

شکست هیدرولیکی (Hydraulic Fracturing)، یا به اختصار فرکینگ (Fracking) یکی از روش‌‌‌‌‌‌‌‌های ازدیاد برداشت از مخازن نفت و گاز است. این تکنیک از دهه ۵۰ میلادی برای افزایش حجم استخراج از چاه‌‌‌‌‌‌‌‌های موجود در ایالات متحده استفاده می‌شد اما آنچه اخیرا باعث گرایش شرکت‌‌‌‌‌‌‌‌های فعال در بخش انرژی به استفاده از آن شده، ترکیب این فرآیند با حفاری افقی است که باعث بهره‌وری زیاد در استخراج از منابع سنگ نفت (Shale) شده است. به طور خلاصه در این روش جدید، یک چاه عمودی به درون لایه سنگ نفت حفر می‌شود، سپس حفاری به صورتی افقی ادامه می‌یابد و پس از رسیدن به عمق افقی مطلوب، سیالی به نام سیال فرکینگ، متشکل از آب، ذرات ماسه و چند نوع ماده شیمیایی، با فشار زیاد به درون چاه پمپاژ می‌شود. فشار بالای سیال فرکینگ، باعث ایجاد تَرَک در لایه‌‌‌‌‌‌‌‌های سنگ نفت شده و با خارج کردن سیال از چاه و برداشته شدن فشار از این تَرَک‌‌‌‌‌‌‌‌ها، نفت یا گاز موجود در سنگ، از درون تَرَک به داخل چاه نشت کرده و قابل استخراج خواهد بود. لازم به ذکر است که روش‌‌‌‌‌‌‌‌های ازدیاد برداشت تقریبا در همه کشور‌‌‌‌‌‌‌‌های نفتی کاربرد دارند. هر کشور با توجه به نوع منابع موجود در جغرافیای خود از انواع خاصی از این تکنیک‌‌‌‌‌‌‌‌ها استفاده می‌کند. در ایالات متحده نیز با توجه به گستردگی منابع سنگ نفت یا شیل، استفاده از فرکینگ مطلوبیت دارد.

ابعاد فنی تکنولوژی فرکینگ در سال‌‌‌‌‌‌‌‌های پس از بحران مالی ۲۰۰۸ تکمیل شد و همین مسئله این صنعت را به موتور پیشران اقتصاد آمریکا در دولت اوباما مبدل کرد، به گونه‌ای که در دوره‌ی سال‌‌‌‌‌‌‌‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۵ که از آن به عنوان دوره‌ی شکوفایی فرکینگ (Fracking Boom) یاد می‌شود، به‌کارگیری این تکنیک در سایت‌‌‌‌‌‌‌‌های حفاری، با حمایت کامل دولت وقت، به اوج خود رسید. بهره‌وری بالای تکنیک فرکنیگ باعث افزایش قابل توجه سهم چاه‌‌‌‌‌‌‌‌های افقی از کل تولید نفت شد، به گونه‌ای که طبق آمار اداره اطلاعات انرژی ایالات متحده، در دهه گذشته، نیمی از تولید نفت و گاز این کشور از این نوع حفاری حاصل شده و امروزه نیز حفاری افقی به روش غالب حفاری چاه‌‌‌‌‌‌‌‌های نفت و گاز در ایالات متحده تبدیل شده است.

چرا وسط مناظره؟

فرکینگ باعث افزایش سطح اشتغال، کاهش قیمت حامل‌‌‌‌‌‌‌‌های انرژی، خودکفایی انرژی و بهبود تراز تجاری ایالات متحده شده است. با این حال، این تنها یک روی سکه است. روی دیگر سکه اثرات زیست‌محیطی غیرقابل‌پیش‌بینی این تکنیک است. به عنوان مثال علاوه بر مصرف بالای آب در فرآیند فرکینگ، آب باقی‌مانده از فرآیند حفاری به طور بالقوه آلاینده آب‌های سطحی و زیرسطحی خواهد بود، در ابتدا انتقال مجدد این آب به عمق زمین، در جایی خارج از محدوده سفره‌‌‌‌‌‌‌‌های آب زیرزمینی، تنها راه‌حل امن برای خلاصی از اثرات زیست‌محیطی نامطلوب آن به نظر می‌رسید اما عملیاتی شدن این راه‌حل باعث رانش زمین در برخی مناطق و ایجاد زلزله شد! (نظیر زلزله نوامبر ۲۰۱۱ در پراگ اوکلاهما) ذخیره‌سازی یا تصفیه این آب نیز به دلیل وجود برخی ترکیبات سرطان‌زا نظیر بنزن، بسیار پرهزینه و ناایمن است. در این بین مشاهده آلودگی در چاه‌‌‌‌‌‌‌‌های آب خانگی در مناطق مسکونی نزدیک سایت‌‌‌‌‌‌‌‌های حفاری، خاطرات تلخ و ترسناک بحران آبی شهر فلینت در ایالت میشیگان را برای مردم آمریکا زنده کرد؛ فاجعه‌ای که منجر به مرگ تعدادی زیادی از شهروندان و وقوع بحران اقتصادی در شهر شد. از دیگر سو اتفاقاتی مثل فوران چاه‌‌‌‌‌‌‌‌های گاز در فرآیند استخراج نیز، باعث آزادسازی حجم زیادی از گاز متان به عنوان یک گاز گلخانه‌ای به شدت آلاینده در هوا می‌شود. تصویب قوانین ایالتی مختلف و بعضا متضاد برای کاهش این اثرات در کنار ارتباط مستقیم فناوری با سطح اشتغال، درخواست‌‌‌‌‌‌‌‌ها برای ورود دولت فدرال به قانون‌گذاری را افزایش داد و این گونه بود که پای فرکینگ به مناظرات انتخاباتی ریاست جمهوری باز شد.

با فرکینگ چه باید کرد و چه دیدگاه‌‌‌‌‌‌‌‌هایی در مورد آن وجود دارد؟

از دیدگاه فنی، میزان حفاری در دولت فعلی بسیار کمتر از دولت قبل است. روند کاهش حفاری که به خاطر سقوط قیمت نفت در سال ۲۰۱۴ آغاز شده بود، به دلیل اثرات رکودی ناشی از همه‌گیری تشدید شد، به‌گونه‌ای که هم‌اکنون تعداد دکل‌‌‌‌‌‌‌‌های حفاری فعال در کشور، با کاهش ۸۰۰ درصدی از نقطه اوج خود در سال ۲۰۱۴ در سطحی کمتر از تعداد دکل‌‌‌‌‌‌‌‌های فعال، در زمان بحران مالی در سال ۲۰۰۸ قرار گرفته است. در واقع عملا آلایندگی صنعت به دلیل کاهش شدید میزان حفاری، کاهش یافته و با وجود قوانین ایالتی، اتخاذ سیاست‌‌‌‌‌‌‌‌های محدود‌کننده در سطح فدرال، حداقل در مقطع زمانی فعلی، تأثیر ملموسی بر سطح آلایندگی نخواهد داشت.

از دیدگاه اقتصادی، ایجاد محدودیت در به‌کارگیری این تکنولوژی، هزینه‌‌‌‌‌‌‌‌های گزافی برای آینده ایالات متحده در پی خواهد داشت. در حال حاضر صنایع نفت و گاز ایالات متحده به طور مستقیم پشتیبانی‌کننده بیش از ۹ میلیون شغل (۶ درصد از کل مشاغل) در سراسر کشور است و در دهه گذشته، بیش از ۸۰ درصد این مشاغل به فرکینگ وابسته شده‌اند. مطابق با ادعای اخیر فعالین صنعت انرژی در مؤسسه نفت آمریکا (API)، ممنوعیت به‌کارگیری این فناوری باعث بروز چالش‌‌‌‌‌‌‌‌های جدی در اقتصاد ایالات متحده خواهد شد؛ از جمله این چالش‌‌‌‌‌‌‌‌ها عبارت‌اند از:

• کاهش ۷.۱ تریلیون دلاری در مجموع تولید ناخالص داخلی ده سال آتی
• نابودی ۷.۵ میلیون شغل در سال ۲۰۲۲ (تقریبا معادل با ۵ درصد از کل مشاغل)
• کاهش درآمد سالانه خانوار، به طور متوسط به میزان ۵۰۴۰ دلار و افزایش ۶۱۸ دلاری هزینه‌‌‌‌‌‌‌‌های انرژی در سبد خانوار در هر سال
• وابستگی بیش از ۴۰ درصدی ایالات متحده به واردات نفت و بیش از ۳۰ درصد به واردات گاز طبیعی تا سال ۲۰۳۰

گذشته از آن، ایالات متحده نیز مانند اغلب کشور‌‌‌‌‌‌‌‌ها برای مقابله با اثرات رکودی ناشی از کاهش تقاضا و کاهش سرعت گردش پول در شرایط پندمی کووید-۱۹، اقدام به افزایش شدید حجم نقدینگی کرده است. طبعا با برطرف شدن همه‌گیری، تقاضا و تولید رشد خواهند کرد و این مسئله به نوبه خود نیاز به انرژی و قیمت آن را افزایش خواهد داد، در چنین شرایطی اگر آمریکا نتواند نیاز انرژی صنایع خود را به سرعت و با کمترین هزینه تأمین کند، با توجه به تعیین قیمت نهاده انرژی در بازار جهانی، در بهترین حالت با کاهش حجم اقتصاد ملی مواجه شده و در بدترین حالت متحمل تورم خواهد شد.

از دیدگاه زیست محیطی اما فرآیند فرکینگ قطعا دارای اثرات مخرب غیر قابل پیش‌بینی بر محیط زیست است؛ این اثرات مانند اغلب فعالیت‌‌‌‌‌‌‌های بشری در قرن گذشته، احتمالا منجر به خسارات گسترده اقتصادی (به خصوص در بخش شهری، کشاورزی و سلامت) خواهند شد؛ خساراتی که عمق و ابعاد واقعی آن‌‌ها صرفا پس از وقوع، قابل ارزیابی خواهد بود و چه بسا بر ابعاد سودمند استفاده از تکنولوژی که امروزه مورد توجه فعالین این صنعت است، غلبه کند. دقیقا به همین دلیل است که اتخاذ سیاست‌‌‌‌‌‌‌‌های محیط زیستی پیشگیرانه و ضامن توسعه پایدار، مطابق با تعهدات بین‌المللی نظیر معاهده پاریس، ضروری به نظر می‌رسد. در پایان آنچه که مسلم است، ادامه یافتن کشمکش‌‌‌‌‌‌‌ها بر سر موضوع فرکینگ است.